Ourense II: Vilar de Santos, Celanova e Bande

No noso segundo roteiro pola provincia de Ourense coñeceremos tres novas zonas próximas a Allariz que nos ofrecerán paraxes singulares e achegarannos á importancia relixiosa, económica, cultural e social que tiveron estes territorios durante diferentes etapas históricas. A nosa primeira parada será Vilar de Santos para posteriormente dirixirnos ao municipio de Celanova, onde visitaremos o seu mosteiro, o seu fermoso centro histórico, a aldea de Vilanova dos Infantes e Castromao. Pecharemos esta viaxe coñecendo o Aquis Querquennis de Bande e dándonos un agradable baño nas termas romanas que ten a escasos metros.

Vilar de Santos

Vilar de Santos é un municipio que serve de unión entre a chaira da Limia, visible trala desaparición da lagoa de Antela, e o macizo montañoso que a une co concello de Allariz. O seu territorio forma parte da Reserva da Biosfera ‘Área de Allariz’, recoñecida pola Unesco no ano 2005, grazas a unha paisaxe diversa que inclúe zonas de cultivo intensivo e outras boscosas de gran beleza.

O potencial paisaxístico de Vilar de Santos convida a aproveitar ao máximo a súa natureza. O municipio conta con tres sendeiros perfectamente sinalizados que nos levarán por paraxes escondidas de gran beleza. Moitos treitos son por pistas que, debido a ser chaos, convértense en idóneos para percorrer en bicicleta. Os carreiros sinalizados correspóndense cos de O Ruxidoiro, Castelaus e Parada. Nesta web pódese atopar máis información sobre as súas características, distancia ou dificultade.

Outro dos lugares de obrigada visita en Vilar de Santos é o Museo Etnográfico da Limia, situado no núcleo principal do municipio. É sen dúbida unha pinacoteca especial porque os guías son os propios veciños do pobo, que falan sobre a súa propia vida e aqueles obxectos que utilizaron durante a mesma. Dividida en cinco bloques ou áreas temáticas, este museo etnográfico ofrece unha visión sobre ‘O mar da Limia’, coa seca da Lagoa de Antela como gran protagonista da evolución da comarca nas últimas décadas; ‘O mundo rural’, onde realiza un percorrido pola vida e os costumes dos habitantes desta zona entre os séculos XVIII e XX, así como o seu pasado co sobrenome de graneiro de Galicia debido á gran cantidade de centeo, millo e trigo que producían; ‘A vida na casa’, coa recreación das antigas vivendas da zona; ‘O liño’, onde se concentran os útiles e tarefas ao redor do liño, cuxo cultivo significou unha importante base socioeconómica na Limia ata a crise de produción do século XIX; e finalmente ‘Os oficios’, onde se recrean os talleres de oficios artesanais destacados na comarca, entre os que aparecen os canteiros, ferreiros, carpinteiros ou zapateiros.

Celanova

Achegarse a coñecer a vila de Celanova é sinónimo de visitar o Mosteiro de San Salvador, pero tamén de percorrer un dos centros históricos mellor coidados de Galicia ou de moverse ata lugares próximos como Vilanova dos Infantes e Castromao para coñecer un pouco mellor o pasado deste territorio.

A ruta por Celanova comeza, como non podía ser doutra maneira, nun dos templos medievais máis importantes do Noroeste peninsular. Trátase do Mosteiro de San Salvador, fundado por San Rosendo no ano 936 e que medrou grazas aos privilexios que lle foi concedendo a realeza de León e Castela década a década. O esplendor deste templo chegou a partir do século XVI, cando pasou a formar parte da Congregación de San Benito de Valladolid.

Esta etapa pechouse tras a desamortización do século XIX, quedando abandonado e pasando a ser propiedade do Concello de Celanova. Foi utilizado posteriormente como prisión e finalmente declarado Monumento Nacional no 1931 e recibiu o premio Europa Nostra no 1984.

Este mosteiro de Celanova é moi rico a nivel arquitectónico. Divídese en tres elementos principais: nave, espazo central e ábsida. A fachada da igrexa, terminada no 1653, é de estilo barroco, do mesmo xeito que a veciña torre dos Abades, obra que deu comezo no século XVI e que tamén conta con elementos típicos da época barroca. A porta principal está presidida por San Bieito, flanqueado por San Torcuato e San Rosendo, situados estes dous últimos entre un par de columnas con capiteis corintios.

En canto á planta da igrexa, deseñada por Melchor de Velasco en 1661, é de cruz latina con tres naves. A central está cuberta cun artesoado pétreo e unha balconada percorre todo o beirado, que descansa sobre grandes pilastras. O maxestoso retablo barroco da capela maior remóntase ao 1697, foi obra de Francisco Castro Canseco e nel pódense atopar paralelismos co de San Martiño Pinario de Santiago.

Mentres, a horta do mosteiro garda unha xoia tamén digna de visitar. Trátase da Capela de San Miguel, que é a capela mellor conservada de arte mozárabe en España. Os historiadores consideran que puido ser construída cara ao ano 936 e as súas proporcións son realmente reducidas, xa que non supera os 6 metros de altura e conta con 3’85 de ancho e 8’5 de lonxitude. Foi concibida como aloxamento temporal dos monxes que chegaban de paso ao mosteiro.

Pero fóra dos muros do mosteiro, Celanova tamén conta con moita historia e cultura. A vila ben merece un paseo para descubrir rúas, prazoletas e recunchos escondidos que farán as delicias dos visitantes. Destacan as súas casas blasonadas e prazas como a Maior, a do Millo cos seus soportais ou a dedicada a Curros Enríquez. Outra parada indispensable é a casa que habitou este sobresaínte poeta galego, reconvertida agora nun museo sobre a súa vida e obra a través da Fundación Curros Enríquez. Autor clave no Rexurdimento da literatura galega, nesta exposición tamén se poden atopar recordos de acontecementos importantes como a chegada do tren a Ourense, a creación da Real Academia Galega ou a emigración a Cuba.

Vilanova dos Infantes

A pouco máis de dous quilómetros de Celanova e aínda no seu termo municipal atopámonos coa nosa seguinte parada, a vila de Vilanova dos Infantes, un burgo medieval con moito encanto que foi o escollido polos pais de San Rosendo para establecer o seu palacio. A Torre da Homenaxe, último vestixio dun antigo castelo, emerxe desde o centro da poboación para dominala por completo grazas aos seus case 20 metros de altura. Consérvase íntegra grazas a unha reconstrución realizada no século XV. De planta practicamente cadrada, xa que mide 9’95 por 9’30 metros, conta cuns muros de 1’80 metros de grosor. Ademais desta torre destacan as numerosas e coidadas casas de pedra que se conservan neste burgo.

Ata o ano 2015, un dos grandes reclamos de Vilanova dos Infantes era a Virxe do Cristal, tamén coñecida como ‘A Pequeniña’ por ser unha talla de reducidas dimensións do século XVII. Permanecía no santuario que leva o seu nome, pero foi roubada e aínda se atopa en paradoiro descoñecido. A súa festividade celébrase o 15 de setembro. En canto ao calendario festivo, tamén destaca todos os 17 de maio, Día das Letras Galegas, a celebración da Romaría Etnográfica Raigame, declarada festa de interese turístico.

Castromao

Tamén a tan só dous quilómetros de Celanova se atopa o Castro de Castromao, un xacemento arqueolóxico da Idade de Ferro situado nun monte a uns 732 metros de altitude. É un dos castros mellor conservados do Noroeste peninsular e crese que foi levantado entre os séculos VI e V antes de Cristo, manténdose en pé ata a segunda centuria despois de Cristo, polo que viviu un intenso proceso de romanización durante os seus dous últimos séculos de vida.

As numerosas escavacións e investigacións realizadas por prestixiosos arqueólogos sacaron á luz unha importante base documental e de elementos, entre os que destacan máis de 70 estruturas ocupacionais, estruturas defensivas en forma de muros de contención ou murallas e mesmo parte dunha rúa enlousada. Tamén apareceron elementos como o Trisquel calado de Castromao, a tábula, figuras zoomorfas ou moedas do século I despois de Cristo, que se conservan no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense.

Aqueles que se animen a visitar este castro coñecerán de primeira man como era a vida neste tipo de asentamentos na Idade de Bronce, así como a súa evolución co paso do tempo.

Termas Romanas de Bande e Aquis Querquennis

As nosas dúas últimas paradas levarémolas a cabo nas marxes do encoro de As Cunchas, onde poderemos gozar dun relaxante e cálido baño nas Termas Romanas de Bande e coñecer o Aquis Querquennis, un antigo asentamento das tropas romanas.

As termas só se poden usar, habitualmente, durante as épocas máis secas do ano, momento no que as antigas bañeiras emerxen ao descender o nivel do encoro, xunto a outras pozas e piscinas. As augas mantéñense a unha temperatura de entre 36 e 48 graos e contan con propiedades mineromedicinales polo que son beneficiosas para a loita contra as enfermidades da pel ou o reumatismo. O acceso é totalmente gratuíto.

A escasos metros camiñando pola marxe do encoro das Conchas atopamos a nosa última parada, o campamento romano Aquis Querquennis. Coñecido coloquialmente como ‘A Cidade’ é un complexo arqueolóxico romano formado por un campamento e unha mansión-viaria, que se estableceu durante a construción da Vía XVIII entre Braga (Portugal) e Astorga. Os romanos necesitaban contar con varias bases campamentais e a situación do Aquis Querquennis resultou ser un lugar idóneo pola súa estratéxica localización e polo descubrimento da existencia de augas termais, que os romanos aproveitaban tanto desde o punto de vista lúdico como terapéutico.

Declarado Ben de Interese Cultural no ano 2018, o campamento estivo habitado durante os séculos I e II despois de Cristo. Atravesa este lugar o roteiro de peregrinación a Santiago de Compostela coñecida como ‘Ruta da Rainha Santa’, en homenaxe á viaxe realizada por Isabel de Portugal no século XIV.

Se queremos coñecer aínda máis a fondo como se produciu o asentamento deste campamento romano, que función desenvolvía e quen foron os usuarios que pasaron polo mesmo, visitar o Centro de Interpretación Aquae Querquennae-Vía Nova é case unha obrigación. Ademais, nel tamén poderemos contemplar outras exposicións como a que narra os avatares do pobo galaico-romano dos Quarquernos, os habitantes das terras da contorna comprendida entre O Vieiro e o val de Salas, de norte a sur, e A Limia e serras de Santa Eufemia e Xurés, de leste a oeste.